ΠΕΝΘΟΣ - Μια φυσιολογική κατάθλιψη

Αν μπορούσαμε να ορίσουμε το πένθος θα λέγαμε πως είναι μια θλιβερή κατάσταση που έρχεται στη ζωή του κάθε ανθρώπου όταν βιώνει την απώλεια ενός συγγενικού προσώπου ή φίλου. Αποτελείται από ένα τεράστιο κράμα συναισθημάτων που κυμαίνονται από τη στεναχώρια και το κλάμα μέχρι την απόλυτη θλίψη και εσωστρέφεια. Στο άρθρο αυτό θα μιλήσουμε για τον τρόπο που βιώνεται το συναίσθημα του πένθους από τους ενήλικες (τα παιδιά αντιδρούν με διαφορετικό τρόπο).

     Αρχικά πρέπει να πούμε πως το μέγεθος του πένθους που βιώνεται από κάθε άνθρωπο εξαρτάται από τη σχέση του ατόμου με τον εκλιπόντα συγγενή ή φίλο. Δηλαδή ο δεσμός που συνδέει τον πενθών με τον εκλιπόντα είναι αυτός που καθορίζει, κατά βάση, το μέγεθος και την ένταση του πένθους. Και λέμε κατά βάση γιατί δεν είναι ο μοναδικός παράγοντας. Η ιδιοσυγκρασία και ο χαρακτήρας του πενθών είναι επίσης από τους βασικούς παράγοντες. Εδώ πρέπει να πούμε πως ο κάθε άνθρωπος βιώνει το πένθος και το θάνατο με διαφορετικό τρόπο. Το σίγουρο όμως είναι πως μπροστά στην απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου ακόμη και οι πιο, αντικειμενικά, «σκληροί» άνθρωποι, λυγίζουν.

     Στο άκουσμα της είδησης του θανάτου, εφόσον δεν είμαστε αυτόπτες μάρτυρες του γεγονότος, συχνά συνεχίζουμε να κάνουμε αυτό που κάναμε σαν να μην έχουμε ακούσει τίποτα. Αυτό συμβαίνει γιατί τη στιγμή εκείνη το μυαλό μας έχει γεμίσει με πληροφορίες και συναισθήματα. Φανταστείτε το μυαλό μας σαν ένα σύμπλεγμα δρόμων την ώρα αιχμής με υπερβολικό μποτιλιάρισμα. Όταν το μυαλό μας ξεκαθαρίζει τότε οι κινήσεις μας είναι απρόβλεπτες. Τις περισσότερες φορές αναζητούμε πληροφορίες που θα μας επιβεβαιώσουν την είδηση που μόλις μάθαμε. Βέβαια, η αναζήτηση αυτών των πληροφοριών δεν έχει σκοπό να επιβεβαιώσει την είδηση που ακούσαμε αλλά πολύ περισσότερο να τη διαψεύσει. Ακόμη και αν βαθιά μέσα μας γνωρίζουμε πως είναι αληθής, ωστόσο δεν σταματάμε μέχρι να την επιβεβαιώσουμε απόλυτα.

    Αφού περάσει η πρώτη φάση του σοκ ο πενθών αναζητεί τρόπους να βρεθεί κοντά στον εκλιπόντα. Αν δεν υπάρξει μεγάλο διάστημα μεταξύ της στιγμής της είδησης του θανάτου και της στιγμής της επαφής με τον εκλιπόντα ο πενθών δεν εμφανίζει τα συναισθήματα του. Οι κινήσεις του είναι νευρικές αλλά σταθερές. Το μυαλό του συνεχίζει να λειτουργεί πυρετωδώς κάνοντας ταυτόχρονα παράλογες και λογικές σκέψεις σχετικά με την είδηση που άκουσε.

     Και φτάνουμε στη στιγμή της επαφής. Στην απόλυτη ουσιαστικά επιβεβαίωση πως το αγαπημένο του πρόσωπο δεν βρίσκεται στη ζωή. Τη στιγμή της επαφής του πενθών με τον εκλιπόντα το σώμα του πρώτου χαλαρώνει από τη νευρικότητα και τη σωρεία των συναισθημάτων που μπλοκάρανε το μυαλό του. Το μοναδικό συναίσθημα που τον κατακλύζει είναι η λύπη. Στο σημείο αυτό ο τρόπος που κάθε άνθρωπος αντιδρά είναι διαφορετικός. Το κλάμα, ο οδυρμός αλλά και η βουβή στεναχώρια είναι ορισμένοι από τους τρόπους έκφρασης των ανθρώπων που πενθούν.

    Στα επόμενα λεπτά με ώρες που θα ακολουθήσουν ένα τεράστιο «γιατί» κατακλύζει το μυαλό του πενθούντος. Δεν μπορεί να καταλάβει γιατί συνέβη αυτό που συνέβη (ακόμη και αν πολλές φορές το περιμένει), πόσο γρήγορα συνέβη και το πιο σημαντικό,  «γιατί σ’ εμένα». Το τελευταίο ερώτημα όσο εγωιστικό και αν ακούγεται περνά έστω και ελάχιστα δευτερόλεπτα από το μυαλό κάθε ανθρώπου που πενθεί. Παρ’ όλα αυτά μόνο εγωισμό δεν εκφράζει. Ουσιαστικά ο πενθών αναρωτιέται πως θα καταφέρει να συνεχίσει τη ζωή του χωρίς το αγαπημένο του πρόσωπο δίπλα του. Είναι ίσως ο μοναδικός τρόπος για να εκφράσει ο πενθών στον εκλιπόντα συγγενή ή φίλο του την ανάγκη και τη σημαντικότητα της παρουσίας του στη ζωή του.

     Το κλάμα, η λύπη, τα ερωτήματα και οι οδυρμοί κρατάνε μέχρι και τη στιγμή της κηδείας οπότε και κορυφώνονται. Είναι η στιγμή που ο εκλιπών αφήνει και σωματικά πλέον αυτόν τον κόσμο και οι δικοί του άνθρωποι τον αποχαιρετούν για τελευταία φορά.

    Το κομμάτι που ακολουθεί μετά την κηδεία είναι η πιο κρίσιμη φάση του πένθους. Τότε είναι που η πόρτα του σπιτιού κλείνει και η αναταραχή του θανάτου καταλαγιάζει σιγά σιγά. Σε αυτή τη φάση τα «πνεύματα» ηρεμούν και τα συναισθήματα αρχίζουν να ρίχνουν τους «ρυθμούς» του. Ακόμη και σωματικά ο πενθών νιώθει κουρασμένος και αποδιοργανωμένος. Ο ύπνος πολλές φορές μπορεί να αποτελέσει το μέσο του πενθούντος για να αποδράσει από τη σκληρή πραγματικότητα. Σε αυτήν τη φάση πλησιάζει και κυριεύει τον πενθούντα η κατάθλιψη.

    Αν και ακούγεται τραγικό και επικίνδυνο αποτελεί τον πιο φυσιολογικό τρόπο αντίδρασης από την μεριά του πενθούντος. Είναι η στιγμή που ο πενθών έχει ρίξει τους ρυθμούς της καθημερινότητας του και μπορεί να βιώσει βαθιά και ουσιαστικά το χαμό του αγαπημένου του προσώπου. Αρχίζει και ανακαλεί μνήμες που νόμιζε πως είχε ξεχάσει ενώ δεν είναι λίγες οι φορές που συγχωρεί λάθη του εκλιπόντος ή ωραιοποιεί ακόμη και τα αρνητικά του χαρακτήρα του. Αντίθετα υποβιβάζει και μειώνει τον εαυτό του με σκοπό να αναδείξει τη σημασία του εκλιπόντος στη ζωή του. Φυσικά η θλίψη, ο πόνος και το κλάμα δεν έχουν υποχωρήσει.

     Η υποχώρηση των έντονων θλιβερών συναισθημάτων γίνεται σταδιακά και σε βάθος χρόνου. Φυσιολογικά το πένθος κρατάει περίπου 4 μήνες και στο τέλος αυτού ο εκλιπών έχει κερδίσει μια αιώνια θέση στο μυαλό και την καρδιά του πενθούντος. Στο τέλος του πένθους ο εκλιπών έχει μετατραπεί σε μια γλυκιά ανάμνηση από την οποία κρατούνται μόνο τα θετικά κομμάτια και η οποιαδήποτε αναφορά σχετικά με αυτόν φέρνει, όχι δάκρια, μα ένα χαμόγελο στα χείλη του πενθούντος.

    Εάν η θλίψη διατηρηθεί σε έντονο βαθμό για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από 4 μήνες και παρεμποδίζει τη λειτουργικότητα του πενθούντος στην καθημερινότητα του τότε η ανάγκη για επίσκεψη σε ειδικό είναι επιτακτική. Ακόμη όμως και αν δεν έχει παρέλθει η περίοδος των 4 μηνών η επίσκεψη σε ένα ειδικό ψυχικής υγείας μπορεί να βοηθήσει στο να αντιμετωπιστεί το πένθος πιο γρήγορα και πιο αποτελεσματικά.

    Δεν υπάρχει σταθερή φόρμουλα για το πώς ο καθένας θα αντιμετωπίσει το πένθος όπως δεν υπάρχει και συγκεκριμένος τρόπος με το οποίο ο καθένας το βιώνει. Οποιαδήποτε εντύπωση και να έχουμε, για τον άνθρωπο που φεύγει από κοντά μας, δεν είναι λάθος. Είτε πιστεύουμε πως αυτός έγινε άγγελος στον ουρανό, ή ότι πάντα θα βρίσκεται δίπλα μας ή ακόμη πως μπήκε η ψυχή του σε κάποιο άλλο αντικείμενο. Το σίγουρο είναι πως η εικόνα, οι πράξεις και η ζωή αυτού του ανθρώπου θα παραμένουν ζωντανές αναμνήσεις μέσα μας και θα έχουν ιδιαίτερη θέση στα πιο κρυφά και τρυφερά μέρη της καρδιά μας.

                                                                                                     του Λιώνα Ελευθέριου, 

                                                                                                                                 Ψυχολόγου